سفر به دریاچه نمک

طبیعت همیشه در سرسبزی خلاصه نمی شود. گاه قلم آفرینش رنگ های دیگری را هم به آن افزوده و تصویری تازه خلق کرده است.

از کوه و کوهستان و جنگل و دریا که بگذریم در گوشه ای دیگر بیابان بی آب و علف نیز زیبایی هایی برای خودش دارد. این زیبایی ها گاه به حدی چشم نواز است که ما را راهی سرزمین های داغ از تابش آفتاب می کند.

شاید بار ها و بارها از کنار بسیاری از این زیبایی ها به سادگی گذشته ایم و فکرش را هم نکرده ایم که ممکن است بتوانیم یکی از جاذبه های منحصر به فرد را در آن ببینیم. در گوشه ای از ایران و در کنار اتوبانی پر رفت و آمد یکی از همین جاذبه ها خودش را به ما می نمایاند. تکه ای از طبیعت که لباس سپیدی از جنس نمک بر تن کرده و طعم شوری خود را در بستر بیایان گسترانیده است.

راهی اتوبان تهران – قم هستیم تا به تماشای دریاچه ای نمکین بنشینیم…


چرا دریاچه نمک حوض سلطان؟

_می توانید در این دریاچه که با سطح صیقلی خود عنوان بزرگترین آینه ی طبیعی ایران را به خود اختصاص داده است، شاهد انعکاس تصویر آسمان بر زمین باشید.

_ حوض سلطان با ویژگی منحصر به فرد خود فرصت مناسبی را برای ثبت تصاویر کم نظیر به شما می دهد.

در میانه ی اتوبان قم – تهران جاذبه ای طبیعی در کنار ساخته های انسانی، نمایشی تماشایی از خلقت را به راه انداخته است که با کمی دقت متوجه آن می شویم. دریاچه نمکی که حوض سلطان نام دارد و طعم شور طبیعت را به رخ آفرینش می کشد. این طعم شور به صورت ۵ لایه ی جدا از هم تا عمق ۴۲ متری زمین نفوذ کرده و ۲۴۰ کیلومتر مربع را تحت تصرف خود درآورده است. لایه های نمکین تا ۲۰ متر ضخامت دارند و با خاک های رسی با طیف رنگ قهوه ای تا خاکستری از هم جدا می شوند.
این جاذبه را با نام های دریاچه قم، کویرنمک، دریاچه ساوه و دریاچه شاهى نیز می شناسند اما اشتباه نکنید! اینجا همان دریاچه ی نمک معروف قم نیست. آن دریاچه ی معروف وسعت بسیار بیشتری دارد و در جنوب شرقی قم واقع است.
برخی کارشناسان این پدیده را به عنوان یک تالاب در نظر گرفته اند و حتی نام آن در فهرست پنج تالاب استان قم که به تائید کنوانسیون بین‌المللی رامسر رسیده است نیز مشاهده می شود. از سوی دیگر در محل حوض سلطان سطح ایستایی آب صفر می باشد و بنابراین می توان آن را یک ابر چشمه نیز در نظر گرفت.

دیدنی ها و تفریحات

گذر از عرض دریاچه به حدی جالب و لذت بخش است که بسیاری از افراد ۵ ساعت از زمان خود را صرف آن می کنند تا به انتهای آن برسند.

سطح صیقلی دریاچه به مانند آینه ای طبیعی خودش را در بستر بیابان گسترانیده و جلوه ی خاصی را به وجود آورده است. پس خودتان را در بزرگترین آینه ی طبیعی ایران تماشا کنید.
عکاسی از این منظره، عکاسان بسیاری را به سوی خود می کشاند تا تصاویر زیبایی را برای خود ثبت کنند.

برخی نیز در گروه های دوچرخه سواری و آفرود راهی این منطقه می شوند و عرض دریاچه را طی می کنند.

مشخصات حوض سلطان

حوض سلطان به شکل یک فروافتادگی نامتقارن به طول ۱۸ وعرض ۱۶ کیلومتر در ارتفاع ۷۱۰ متری از سطح دریا قرار دارد. متوسط بارندگى سالانه در منطقه بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلی متر  است و به همین دلیل آن را در دسته ی نواحی کم باران قرار می دهند. این دریاچه در سال ۱۸۸۳ میلادی و بر اثر ساخت جاده شوسه تهران – قم تشکیل شد.

کل منطقه به چهار بخش کفه نمکی (بخش اصلی دریاچه)، حاشیه ی باتلاقی، محدوده ی اکولوژیک و دشتی تقسیم می گردد و خاک شور آن به صورت دوایر متحدالمرکزى در محدوده مرکز دریاچه دیده می شود. هر چه از مرکز دریاچه فاصله بگیریم و به حاشیه ی آن نزدیک شویم میزان شوری کاهش می یابد.

نکته ی جالب توجه این است که این منطقه دو چاله ی نمکین را در خود جای داده است که یکی از آنها، چاله ی غربی با نام حوض سلطان است و دیگری با نام حوض مره در چاله ی شرقی، شناخته می شود. البته آبراهه ی باریکی میان این دو جریان دارد و مانع جدایی کامل آنها از هم شده است.

حوض سلطان در قسمت غربی ۸۰۶ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و آب های روان سطحی منطقه در آن دیده می شود در حالی که حوضه ی شرقی که در واقع همان حوض مره است به غیر از آب های سطحی، از آب رودهایی مانند رودشور و قره‎چای نیز تغذیه می کند. این رودها عموما از شوره زارها و اراضی نمکی اطراف گذر می کنند. به عبارتی ساده تر و بنا بر نظر مستوفی آب در ابتدا وارد حوض مره می شود و سر ریز آن پس از گذر از آبراهه به حوض سلطان می ریزد. در صورت پر شدن حوض سلطان، آب اضافی باز هم به حوض مره باز می گردد و در نهایت سر ریز این دو حوض، سر از دریاچه نمک در می آورد.
به دلیل اینکه رشته کوه های البرز در شمال دریاچه قرار دارند درمواقع بارندگی و ذوب برف های ارتفاعات برمیزان آب آن افزوده می شود. به دلیل نوسان در سطح آب دریاچه شکل و وسعت آن پیوسته در حال تغییر است وشکل ثابتی ندارد. در فصول پرآبی وسعت دریاچه افزایش می یابد و آب آن پوششی را بر روی زمین های پست و شوره زار باتلاقی اطراف ایجاد می کند تا حوض سلطان در وسیع ترین حالتِ خود را به نمایش بگذارد.
رسوبات حوض‎ سلطان علاوه بر نمک از گچ، مارن و رس نیز تشکیل شده اند. در کنار این رسوبات وجود تعداد بیشمار و متنوع انواع باکتری های نمک دوست در خاک های منطقه نیز مورد مطالعه قرار گرفته است. برخی از این باکتری ها منحصر به فرد بوده و خصوصیات ژنتیکی و فیزیولوژیکی ویژه ی آنها احتمال حضور آنزیم ها، آنتی بیوتیک ها و فرآورده های ارزشمند میکروبی در آنها را تقویت می کند. انواع دیاتوم ها (جلبک های تک سلولی ) به عنوان اولین تولید کنندگان غذا در اکوسیستم های آبی در آب های شور این منطقه نیز وجود دارند که در صورت تولید انبوه می توانند در تعلیف دام مورد استفاده قرار گیرند.

مطالعات کرینسلی

دانیل.بی. کرینسلی. در سال ۱۹۷۰ تحقیقاتی را در مورد حوض سلطان انجام داده که حقایق مهمی را در رابطه با این دریاچه آشکار نموده است. وی از مرکز دریاچه به سمت خارج آن دو پهنه جداگانه را شناسایی نمود:
* قسمت مرکز  که پوسته ی نمکی با ۵ سانتیمتر ضخامت، حدود ۲۴ درصد از مساحت دریاچه را پوشانده است. این پوسته ی نمکی، نوارهای هم‎مرکز سفید و خاکستری را شامل می شود که در زیر آن لایه های رسی و خاکستری رنگ مرطوب قرار دارد. در این قسمت آب به صورت فصلی دیده می شود اما هر چه به مرکز نزدیک تر شویم امکان وجود آب در تمام سال بیشتر است.

* قسمت مرطوب که با اشغال  76 درصد از دریاچه در نهایت به منطقه ی گیاهان ریشه‎ بلند به پهنای ۲۰ متر می‎رسد. میزان رس موجود در این قسمت، ۳۵ تا ۴۵ درصد می باشد و  10 تا ۹۰ درصد کانی‎ها، کائولینیت هستند. در تپه های شن و ماسه‎ای که منطقه ی گیاهان ریشه بلند را در بر گرفته اند، چند خط داغ آب وجود دارد که به سمت سراشیبی تا ارتفاع ۸۲۶ متر امتداد می یابد. پست‎ترین و بلندترین خط داغ آب دارای ۲۰ متراختلاف ارتفاع می باشد.

پیشروی وسیع مخروط ‎افکنه‎ها ( ته‌نشست‌های بادبزنی‌شکلی که به‌وسیله ی رودخانه‌ها در اثر کاهش ناگهانی شیب پدید می آیند )در پهنای قسمت مرطوب و روی پوسته ی نمکی نشان از وجود آب های روان سطحی بیش از گذشته دارد و می توان نتیجه گرفت که تغییر آب و هوایی به سوی دوره ی مرطوب‎تر از گذشته، پیش می‎رود.

پوشش گیاهی

آب این منطقه شور است و به صورت فصلی در منطقه وجود دارد. در فصول پرآبی همچون زمستان کفه ی نمکی حوض السلطان به زیر آب می رود. همین امر موجب شده است تا حاشیه یا کمربند باتلاقی آن در اضلاع شمالی و شمال غربی پوشش گیاهی خاص خود را دارا باشد. مطالعات نشان می دهد که بیش از  240 گونه ی ارزشمند از ریزموجودات هوازی مانند جلبک‌ها، باکتری‌ها و قارچ‌ها در دریاچه وجود دارند که با توجه به ژنتیک خود می توانند در شرایط فوق شور به حیات خود ادامه دهند. نوع گیاهان منطقه از نظر خواص دارویى، مواد مؤثر و سایر کاربردها دارای اهمیت هستند.
بیش از ۴۰ گونه گیاهی نیز در منطقه مشاهده شده است که بخشی از آنها عبارتند از: گز، اشنان، سودا، پرند، سالسولا، درمنه بیابانی، اشنان، تاغ زرد و سیاه، سودا و اسفناج.


 پوشش جانوری

آرتمیا بومی قم، تنها جانداری است که در دریاچه حوض سلطان زندگی می کند. آرتمیا در واقع میگوی آب های شور است و از لحاظ اقتصادی به شدت ارزش دارد. این جانور از شاخه بند پایان و رده سخت پوستان می باشد و برای حفظ بقای نسل خود نسبت به زندگی در آب شور سازش پیدا کرده است.

در طول زمان، جانورانی در دسته های زیر نیز در این منطقه مشاهده شده اند:

پرندگان: هوبره، قرقی و کبوتر چاهی،باقرقره، انواع عقاب و انواع دیگر کبوتر و پرندگان مهاجر همچون غاز خاکستری، آنقوت، لک لک، فلامینگوی بزرگ

پستانداران: خرگوش، موش صحرایی، گرگ، شغال،خارپشت، روباه و آهو و در گذشته :جبیر و گورخر آسیایی

خزندگان: مار و سوسمار که در کنترل بیولوژیک آفات نقش دارند.

عنکبوتیان: عنکبوت و رتیل

حشرات: موریانه و مورچه های کمیاب

 معادن دریاچه

ساده ترین راه استفاده از دریاچه استخراج نمک طعام موجود در آن است که به شیوه ی سنتی و جهت مصارف صنعتی صورت می گیرد. اما بررسی ها حاکی از آن است که در نمک دریاچه موادی از قبیل سدیم کلرید، سدیم سولفات، منیزیم کلرید و منیزیم سولفات نیز وجود دارند.

اهمیت ترکیب نمک دریاچه زمانی مشخص می شود که بدانید منیزیم از نظر فراوانی هشتمین عنصر در قشر خارجی زمین است که اغلب به صورت محلول در ترکیب آب دریاها و یا به صورت سنگ معدن منیزیم کلرید، در طبیعت وجود دارد. میزان منیزیمی که از آب دریا به دست می آید تنها ۲/۰ تا ۳/۰ درصد است در حالی که میزان منیزیم دریاچه نمک ۱۰ تا ۷/۱۴ درصد یعنی ۳۵ تا ۵۰ برابر منیزیم آب دریا می باشد.

بنابراین می توان گفت دریاچه نمک می تواند به عنوان یکی از غنی ترین معادن و منابع عظیم تولید منیزیم در نظر گرفته شود.  از سوی دیگر ارزش اقتصادی آن نیز بسیار بیش از استخراج منیزیم از آب دریا است و از هر ۱۰۰ کیلوگرم نمک، ۱۰ تا ۱۴ کیلوگرم منیزیم حاصل می شود.
اهمیت منطقه

این منطقه از نظر زیست‌شناسى، بوم شناسى، دیرینه‌شناسى، هوا، اقلیم، اشتغال‌زایى و تفرجگاهى بسیار اهمیت دارد و می تواند به عنوان یکى از چشم‌اندازهاى توسعه استان قم به حساب آید. ارزش و اهمیت این دریاچه به حدی است که باعث شد در راستای حفاظت از حیات حوض سلطان در برابر تعرض سودجویان و ناآگاهان محیط زیست و ترمیم خسارات وارد شده به پوشش گیاهى و جانوری، این منطقه در سال ۸۸ به مدت پنج سال به عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی شود.

بهترین فصل سفر

بهترین زمان برای رفتن به دریاچه اوایل فصل بهار و اواسط پاییز می باشد. چرا که در دیگر ایام سال از سرمای سخت و یا تابش شدید آفتاب در امان نخواهید بود.

بهار که از راه می رسد آب و هوای منطقه معتدل می گردد اما هر په از ابتدای بهار می گذرد گرما بیشتر به منطقه غالب می شود.

تابستان تابش آفتاب، شدید و گرمای هوا زیاد است.
پاییز که می شود، آب و هوا راه اعتدال را در پیش می گیرد اما هرچه به زمستان نزدیک تر می شویم سرما بیشتر حس می گردد.

زمستان سرمای سختی را بر منطقه حاکم می کند.
کجا بمونیم؟

دریاچه نمک در یک منطقه ی بیابانی بین استان تهران و قم واقع شده است. برای تماشای این جاذبه می توانید در قم و یا تهران اقامت کنید. کمپینگ در این منطقه به دلیل وجود آب توصیه نمی شود.

راه دسترسی

دریاچه نمک حوض سلطان در ۴۰ کیلومتری شمال شهرستان قم و ۸۵ کیلومتری جنوب تهران قرار گرفته و در حاشیه ی اتوبان کاملا قابل مشاهده است.

دو مسیر برای رسیدن به دریاچه وجود دارد:

۱-  در اتوبان قم- تهران بعد از مجتمع مهتاب و پشت سر گذاشتن اولین تپه ی کنار دریاچه و در کنار تپه ی دوم وارد یک جاده ی خاکی شوید که به سمت پایین و دریاچه می رود و به عنوان جاده ی اصلی معدن نمک شناخته می شود. برای اینکه جاده را گم نکنید بهتر است بدانید که یکی از نشانه‌های این خروجی، تابلوی تهران ۹۵ کیلومتر می‌باشد.

۲- در اتوبان تهران – قم پس از طی ۷۰ کیلومتر در سمت چپ، جاده ای به سمت روستای چشمه شور وجود دارد که تابلوی اطلاعات گردشگری در کنار آن است. وارد آن شوید و از اولین زیر گذر به آن سوی اتوبان بروید تا به دریاچه برسید.

از کنار جاده تا دریاچه یک ساعت و نیم  پیاده روی لازم است. قبل از دریاچه، زمین بسیار هموار و بدون برجستگی وجود دارد. با رسیدن به حاشیه ی دریاچه به زمین گلی برخورد می کنید اما جای هیچ نگرانی از مرداب و فرورفتگی زیاد نخواهد بود. پس از گذر از این زمین گلی دریاچه آغاز می شود. درون دریاچه جاده ی خاکریزی وجود دارد که به منظور جلوگیری از فرورفتن خودروها در باتلاق و بهره برداری از نمک دریاچه ایجاد شده است.