کویر ریگ جن

اما امروز این کویر سوژه ی تحقیقات علمی بسیاری است . هستند کسانی که ترس و دلهره مانع کنجکاوی آنها نشده و به قلب ریگ جن سفر کرده اند . آنچه در قلب ریگ جن می گذرد با آنچه که مثل قصه ها ورد زبان مردم است بسیار متفاوت است.

تصویر نامهربانی که از ریگ جن ساخته اند شاید کمی به اغراق آلوده باشد. شاید هم افسانه ها مربوط به قسمت هایی است که هنوز محققان راه به آنجا پیدا نکرده اند.

اگر بخواهیم اما و اگر های مربوط به ریگ جن را یکی یکی نام ببریم خودمان قاتل وقت و فرصتمان شده ایم .

بعد از آن همه افسانه و قصه می خواهیم بدانیم دقیقا در ریگ جن چه می گذرد . امروز به قصد تجربه ی هیجان به ریگ جن نمی رویم گرچه که چاشنی هیجان و خطر همیشه همراه ریگ جن بوده و هست اما امروز می خواهیم هیجانات را کنار بگذاریم و نگاه نزدیک تری به این کویر بیندازیم .می خواهیم ساختارش را بررسی کنیم ، از جانداران آن مطلع شویم و سری هم به آبادی های دور و نزدیک بزنیم تا پاسخ سوالاتمان را پیدا کنیم و این رمز آلود بزرگ ایران را بیشتر بشناسیم.


از نظر ساختار شناسی ، ریگ جن از سه جهت قابل بررسی است که در ادامه به آنها می پردازیم :
۱) ریگزارهای ریگ جن
محل گسترش ریگزارها در قسمت جنوبی ، مرکزی و جنوب شرقی می باشد. ریگزارها از قسمت جنوب شرقی و در نزدیکی روستای همت آباد درشمال شرقی چوپانان ( از توابع استان اصفهان ) مثل یک دیوار باریک در جهت غربی آغاز شده و به نام دم ریگ جن معروف است. گسترش این دیواره به سمت غرب است و تا بدنه اصلی اجتماع ماسه ای ریگ جن ادامه دارد .عرض این دیواره در منطقه زرومند که مبدا تپه های ماسه ای است به ۵۰۰ متر  و قسمت غربی دم ریگ به ۴۰ کیلومتر می رسد.

دیواره های ماسه ای در قسمت شمال و شمال غربی دم ریگ از یکدیگر جدا شده و فاصله گرفتن آنها از یکدیگر در جهت شمال و شمال غربی و مانند انگشتان یک کف دست باز است. این دیواره های ماسه ای در حدود ۷۰ تا ۹۰ کیلومتر به سمت شمال امتداد دارند و دوباره  انشعابات جدیدی مانند شاخه های یک درخت پیدا می کنند  این دیواره ها در مدار ۳۴ درجه و ۱۲ دقیقه شمالی به ۱۲ دیواره افزایش پیدا میکند.

فاصله این دیواره ها مملو  از کویرهای پفکی است که اصطلاحا دره نامیده می شوند. ۵ دیوار ماسه ای اصلی در فاصله ۱۰ تا ۲۰ کیلومتری یکدیگر قرار گرفته اند .بیشترین  ارتفاع ماسه ای در دیواره پنجم که شرقی ترین دیوار است و  در نزدیکی بدنه ریگ حدود ۱۲۰ متر از کف کویر است. دیواره ها عموما در سمت شرق با شیب ملایم و در غرب با شیب تند پیش رفته اند و این نتیجه حاصل می شود که باد غالب در منطقه جهتی شرقی غربی دارد. در نقاط انتهایی دیواره های ماسه ای در شمال ریگ جن،  آنچه در میان کویرهای رسی خیس، تعدادی کوه ماسه ای پراکنده ، دیده می شود.

 2) دشت های کویری ریگ جن

دشت های کویری ریگ جن از نظر ساختار به سه نوع تقسیم می شوند :

کویرهای رسی

سطح زمین در شرق و مرکز ریگ جن بر اثر تجمع لایه های نازک از مواد ریز فصلی با صفحات رسی پوشیده شده است . وجود لایه های درشت تر در این رسوبات  طغیان های غیرعادی بر روی این صفحات را نشان می دهد.

شکل کویر ها به دلیل تغییر شرایط هیدرولوژیکی و آب و هوایی  در حال تغییر هستند مثلا تشکیل صفحات باد کرده بر روی آنها امری طبیعی به شمار می آید  که موجب می شود کویرهای پف کرده یا متورم با املاح سولفات سدیم در عمق ۰ تا ۱۶ سانتیمتری دیده شوند . با کنار زدن خاک روی آنها این املاح که در تهیه مواد شوینده، شیشه سازی،کاغذسازی وغیره کاربرد دارد ، استخراج می شوند .
کویرهای رسی خیس

این کویرها که در شمال و شمال غربی ریگ جن وجود دارند ، در اثر بالا آمدن سطح آب زیرزمینی به وجود آمده اند و از موادی مانند کویرهای رسی تشکیل شده اند  با این تفاوت که حوزه خیس هم دارند . به این معنا که قسمتی از آن پایین تر از سطح آب زیرزمینی تابستانه قرار دارد .

در این مناطق کویرهای سرشار از  املاح قابل استخراج کلرورکلسیوم (cacl2) هستند که با عنوان کویر چربه شناخته می شوند. کلرور کلسیم به عنوان جذب کننده رطوبت در موارد صنعتی کاربرد دارد.

کویرهای رسی همراه با نمکزار

در حد فاصل کویرهای رسی خیس و دیواره های ماسه ای به نمکزارها بر می خوریم که در قسمت غربی گسترش یافته اند . این کویر ها هم دارای صفحات رسی هستند اما نکزار هم در آن ها قابل مشاهده است . این کویرها در چاله و آبخیزهایی که داری سنگهای دوره میوسن و تبخیری هستند تشکیل می شوند. بررسی های هوایی نشان می دهد که در سالهای اخیر نمک هایی که به علت بالا بودن سطح آب زیرزمینی و یا طغیان هرز آبهای شور در صفحات بلندتر وجود داشته ، شسته شده و به مناطق جنوبی تر  انتقال یافته است.

املاح نیترات پتاسیوم (شوره)بهترین ماده ای است که از نمکزارها استخراج و به عنوان کود زراعی استفاده می شود . تهیه بارون و مواد محترقه از دیگر استفاده های مهم آن است.

۳) ارتفاعات ریگ جن

در سرزمین ریگ جن هیچ ارتفاعی وجود ندارد اما در حاشیه آن ارتفاعاتی دیده می شوند.

ارتفاعات کوه گوگرد به طول ۸۰ کیلومتر از شمال غربی ریگ جن را در بر گرفته است و گنبد های نمکی در انتهای بخش شرقی آن وجود دارد. این ارتفاعات از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد یافته اند .
شمال شرقی این کویر به وسیله ارتفاعات کوه گچاب به طول ۴۰ کیلومتر که از شرق به غرب امتداد دارند ، محدود شده است.

غرب ریگ جن را ارتفاعات کوه نخجیر در بر گرفته است که امتداد آن به ارتفاعات شیطان کوه و کوه دم در جنوب غربی ریگ جن می رسد.

ارتفاعات کوه ملاهادی معروف به کوه بزرگی جنوب ریگ مرز جنوب ریگ جن را مشخص می کند و کوه زرومند در منطقه جنوب شرقی ریگ جن دیده می شود .

پوشش جانوری ریگ جن

 به جز اظهار نظر کارشناسان مبنی بر عدم وجود حیات در ریگ جن هنوز از وضعیت حیات وحش این منطقه اطلاعات کاملی در دست نیست ولی جانورانی مثل جبیر و گور ایرانی در حاشیه ی این کویر و در منطقه دهانه ی چاه گرگ و دهانه ی تنگ ظلمات و دامنه های کافرکوه، مشاهده شده است .

در دم ریگ روباه شنی، گربه شنی، کاراکال، خرگوش، جرد، پامسواکی، پایکا، انواع مار و عقرب، انواع آگاما و جکو، شاهین، سارگپه بیابانی، عقاب طلایی، گرگ، شغال و… به دلیل تعدیل سختی کویر توانسته اند حیات خود را حفظ کنند.
در تاریخ آمده است که در زمان شاه عباس این منطقه دارای گله های آهو بوده  که احتمالا به دلیل شکار بی رویه ،  سرنوشت آنها انقراض بوده است .  با توجه به این که در کنار ریگ جن چندین منطقه حفاظت شده از جمله منطقه شکار ممنوع ملاهادی، منطقه حفاظت شده عباس آباد نایین، منطقه شکار ممنوع اردستان، منطقه شکار ممنوع چوپانان و پارک ملی کویر که یکی از زیستگاه های یوز آسیایی وجود دارد  می توان انتظار داشت که بسیاری از حیات وحش این مناطق در قسمتهایی از ریگ جن نیز وجود دارند.


پوشش گیاهی ریگ جن

در ریگ جن با سرزمینی مواجه هستیم که به دلیل اقلیم خشک و ترکیب خاک نمکی و گچی رویش گیاهان بسیار مشکل است. مناطق باتلاقی و دشتی شمال و مرکز ریگ جن سرزمینی فاقد حیات است و  تنها در ریگزارها به ندرت درختچه های تاغ به چشم می خورند که عمدتا به دلیل خشکی وسختی آب و هوا دوام نمی آورند .

در حاشیه ریگ جن و منطقه دم ریگ اثراتی از حیات نباتی دیده می شود . رویش گیاهان مقاوم بودن در برابر شوری و خشکی و سختی آب و هوا  مانند سالسولا، اشنان، تاغ، گز و خار شتر در این مناطق مشاهده می شود.

بوته های روناس با ساقه های ضخیم و بلند در شمال غرب و غرب ریگ جن  به حیات خود ادامه می دهند که مورداستفاده سوخت و رنگرزی قرر می گیرند .

پوششی گیاهی مناطق حاشیه ریگ جن  اغلب گیاهانی یک ساله و علفی اند که شامل گندمیان، جو وحشی، باریجه، نعناکوهی، کاهوی وحشی و کلاه میرحسن ، بوته های قیچ، کاروانکش، و چوبک هستند.

در زمین های ماسه ای منطقه دم ریگ درختچه های تاغ و تعدادی اسکنبیل وجود دارند و با پیشروی به سمت غرب این پوشش انبوه تر می شود. در ریگزارها میتوان ، نسی، دم گاوی، نتر و … را نیز مشاهده کرد.
جنگل انبوه تاغ در بین دیواره دوم و سوم دم ریگ
تمدن های حاشیه ریگ جن

در مرکز و داخل ریگ جن هیچگونه آثاری از زندگی انسانی دیده نمی شود اما در حاشیه این کویر زندگی در روستاها و شهرهای کوچک در جریان است . شهر هایی که برخی از آنها تقریبا از دست رفته اند .
۱) جندق

جندق شهر با شکوه و عظمت در تاریخ قدیم ایران است که اکنون روزهایی پر از سکوت و تباهی را پشت سر می گذارد . فاصله ی بین جندق و روستای طرود از جمله مناطق صعب العبور در آن زمان بوده که توجه سیاحان بسیاری را به خود جلب کرده است. در تاریخ ، بیابان مرگ آور ،بین جندق و طرود جدایی بزرگی را بین جنوب و شمال کشور ایجاد کرده است . گذر از آن تنها در زمانی خاص و با امکاناتی ویژه و با برنامه ریزی مفصل مقدور بوده و سون هدین در کتاب خود ، اخلاق مردم جندق در جنوب کویر و آبادی های بیدستان و طرود در شمال آن را کاملا متفاوت با یکدیگر توصیف کرده است.

۲) انارک

آبادی تاریخی جنوب ریگ جن روایت جالبی را در دل خود دارد. در زمان شاه عباس صفوی در این مکان آب شیرین و درخت کوچک اناری وجود داشته که  کاروان هایی که  از نایین و اردکان و زواره و اردستان از راه کویر مرکزی‏ به سمنان و دامغان و شاهرود و ورامین و گرمسار می رفتند را سیراب و تیمار می کرده است این منطقه راهزنی به نام محمد گربه (پهلوان‏ محمد) را به خود دیده است که به راه ‏زنی می پرداخت و اموال دزدی را در پناهگاه و غار خود به نام کال محمد گربهای که هر کسی به آن دسترسی نداشت پنهان می‏ کرد تا سرانجام شاه عباس صفوی به سپاهیان تفنگدار دستور داد تا او  را دستگیر کنند. محمد گربه با شنیدن این‏ خبر به غار خود پناه برد سپس سپاهیان‏  شاه عباس برای دستگیری او به آنجا رفتند و او توانست همه آنان را خلع سلاح کند و به اصفهان ببرد . با اظهار ندامت و عفو شاه عباس راهداری انارک به او سپرده شد .
کویر ریگ جن
۳) اشین

این روستادر حاشیه جنوبی ریگ جن است که در کتاب سون هدین و آلفونس گابریل به آن پرداخته شده است . اشین به معنای سرزمین آبهای جاری است که این معنای صحیحی به نظر می رشد زیرا کارشناسان ذخایر و کانسارهای معدنی در سنگ‌های مجموعه افیولیتی عشین را بازمانده‌ای از دریاها و آبراهه‌های گذشته ایران می دانند. نام این روستا در بررسی های دیگری در زبان خراسان جنوبی به معنای دژ محکم و سخت و نفوذ ناپذیر است که این معنا را هم با توجه به شواهد می توان درست دانست.

۴) باباخالد

در آخرین نقطه جنوب ریگ جن سرزمینی وجود دارد که چوپانان و ساربانان از آن استفاده می کنند . در این منطقه قنات کوچکی به عنوان تامین کننده آب شرب مورد استفاده قرار می گیرد. در کنار قنات  درخت گز شاهی و نخل خودنمایی می کند. علامتی هم در نزدیکی این منطقه وجود دارد که برای مسیر یابی استفاده می شده و امروز تنها ویرانی ای از آن اقی است.
۵) علم حاج باقر

علم حاج باقر  آبادی کوچکی  است با دختان نخل و پسته که در جنوب ریگ جن و شرق باباخالد قرار گرفته است . دلیل نامگذاری این آبادی وجود علمی است که بر کوه مشرف بر آن برای علامت گذاری راه ساخته شده است.