شهر گمشده ی ایران

تاریخچه شهر تاریخی بیشاپور

این شهر تاریخی که حدود دویست هکتار و سعت  دارد در فاصله  23  کیلومتری  شمال غربی شهر فعلی کازرون قرار دارد . بنابراطلاعات دقیق و مکتوب که در مرکز شهر بر روی دو ستون یادبود نوشته شده ، این شهر در زمان شاپور اول ( 272-241 میلادی )  دومین و یکی از مقتدرترین پادشاهان ساسانی و توسط یک معمار سوری بنام « اپسای » دبیر طراحی و ساخته شد. و بنا برهمین کتیبه ، شاپور در سال 24 سلطنتش از شهر بیشاپور بازدید نموده است .
صرف نظر از اینکه خاستگاه دولت ساسانی سرزمین فارس بوده ، آب فراوان ، هوای مساعد ، زمین های حاصلخیز ، چشمه ها و موانع طبیعی و قرار گرفتن در مسیر جاده شاهی ، باعث شد شاپور پس از پیروزی بر والرین (امپراطور روم) این محل را برای بنای شهری که نام خود را برآن نهاد ، انتخاب نماید.
این شهر در کنار شهرهائی همچون استخر، داراب گرد ، اررجان ، اردشیر خوره  از مهمترین شهرهای استان فارس در عهد ساسانی بوده و تا زمان سلطنت بهرام دوم رونق خود را حفظ کرد ، اما پس از آن به علت توجه پادشاهان ساسانی به غرب قلمرو خود ( تیسفون ) رونق آن کمتر شد . با ورود اسلام به ایران به تدریج رونق و آبادی از این شهر رخت بر بست و به جای آن گازرگاه ( کازرون فعلی) رونق می یابد اما در هر حال بیشاپور همچنان به حیات خود ادامه می دهد ، به طوری که در قرون سوم تا پنجم هجری قمری این شهر مورد ستایش  مورخان وجغرافی دانان بزرگی چون استخری  ،  ابن بلخی و... قرار گرفته است .

تاریخچه حفاری در شهر بیشاپور 

در بین سالهای 1319 – 1314 هجری شمسی برای اولین بار ژرژ سال و دکتر گیرشمن نمایندگان اعزامی از موزه لوور پاریس ، اقدام به عملیات کاوش باستان شناسی در این شهر تاریخی نمودند و بنای رفیع و چهار گوشی را که با سنگهای « دوجداره » ساخته شده بود ، آتشگاه نامیدند و تالار عظیم و سر پوشیده وسیعی را به نام کاخ اختصاصی و مکان دیگری را به نام جایگاه نذورات و یک ایوان مزین به موزاییک را به دنیای باستان شناسی و تاریخ معرفی کردند . این حفاری ها ادامه نیافت و برای مدت 30 سال متوقف گردید .
سرانجام اداره کل باستان شناسی و فرهنگ عامه تصمیم گرفت با اعزام یک گروه باستان شناسی ایرانی به سر پرستی دکتر سرفراز عملیات کاوش در بیشاپور را به منظور روشن ساختن چگونگی حفاری های گذشته و ظاهر ساختن اسکلت این شهر آغاز نماید . در بهمن ماه 1347 هیات باستان شناسی در شهر شاپور مستقر گردید و شروع به کار کرد . این عملیات حدود 10 سال به طول انجامید که با همت و تلاش شبانه روزی هیات باستان شناسی به ویژه استاد گرانقدر آقای دکتر سرفراز ، برج و باروی شهر ، معبد آناهیتا ، کاخ شاپور ، مسجد دوره اسلامی ، ستونهای یادبود و برخی آثار ارزشمند دیگر سر از خاک بیرون آورد. عملیات این گروه نیز در سال 1357 متوقف گردید .
مجددا در بهمن سال 1375 عملیات حفاری این شهر به سر پرستی  دکتر سرفراز آغاز گردید اما در اردیبهشت 1376 متوقف ماند .پس از آن چند فصل حفاری توسط آقایان مهندس مهریار و نوروزی صورت گرفت و از سال 1382  مهندس امیری بعنوان مسئول پروژه بیشاپور تعیین شده است .

مشخصات شهر بیشاپور

شهر تاریخی بیشاپور با موهبتی که طبیعت زیبای جلگه شاپور در دشت سبز کازرون و رودخانه باصفای چشمه ساسان در اختیار آن گذارده بود و بااستفاده از فرمها و موتیف های تمدنهای دیگر در امر هنری و تزئینی و بر اساس و خواست و رویاهای بزرگ و جاه طلبانه شاهی ، چنان بادقت طراحی و اجرا شده که با زیباترین و ثروتمند ترین شهرهای دنیای متمدن آن زمان مانند انطاکیه عروس زیبای شهرهای بیزانس ( روم شرقی) رقابت می کرد و به از آن بود .
شهر بیشاپور براساس طرحی جدید ( هیپوداموس ) به صورت مربع مستطیل ساخته شده و تا قرن هفتم هجری قابل سکونت بوده است . دو خیابان شمالی – جنوبی و شرقی – غربی ،  شهر را به چهار قسمت تقسیم نموده و هرکدام از این خیابانها به یکی از دروازه های شهر راه داشته است . دروازه اصلی شهر در ضلع غربی بوده که امروز بقایای پل آن موجود است . این شهر از چهار طرف محافظت می شده است . درضلع شمالی قلعه دختر و دیوار برج مانند ، در ضلع غربی رودخانه شاپور در ضلع شرقی و جنوبی ، خندق از شهر محافظت می نموده است .
بیشاپور شامل دو قسمت است :
 1 – ارگ سلطنتی که بناهای شاخص دوره ساسانی مثل معبد آناهیتا ، تالار شاپور ، ایوان موزائیک ، کاخ والرین و ...  را شامل می شود
2- قسمت عامه نشین شهر که بخش و سیعتر شهر را شامل می شود و در برگیرنده خانه های مسکونی ، اماکن عمومی مثل حمام ، کاروانسرا ، بازار و ... می گردد .
 جغرافی دانان مسلمان از بیشاپور به نامهای  به شاپور - به اندیوشاپور - ویه شاپور - شاپور - بیشاور - بیشاپور نام برده اند که همگی نام بیشاپورمرکز ایالت و کوره شاپور خوره بوده است .

معرفی آثار تاریخی بیشاپور

شاهکار حجاری های عصر ساسانی در تنگ چوگان در مجاورت شهر بیشاپور و برکرانه رودخانه شاپور باقی مانده است . شش نقش برجسته در دو طرف تنگ چوگان حجاری شده است ، نقش ها بیانگر پیروزی ها و تاجگذاری پادشا هان ساسانی است ازمجموع شش نقش ، سه نقش بیانگر پیروزی شاپور بر والرین امپراطور روم می باشد و سه نقش دیگر مربوط به پیروزی بهرام دوم بریاغیان ، تاج ستانی بهرام اول از مظهر اهورامزدا و پیروزی شاپور دوم بر یاغیان و دشمنان است .

 معبد آناهیتا

با توجه به قداست و اهمیت آب در آئین زرتشت و دربین آریائی ها ، معابدی برای نیایش و ستایش آب ساخته شد که معبد آناهیتا  ( الهه آب ) یکی از مهمترین آنها به شمار می آید. به نظر می رسد که شاهان اولیه ساسانی هر گز از اجرای این فریضه دینی که موجب رضایت خاطر اهورامزدا و جلب قلوب مردم می گردید غافل نبوده اند  برای ایزد آناهیتا که فرشته دودمان و پیروزی آنها محسوب می شد معابد و نیایشگاه ساختند ومقام آن را به درجه اهورا مزدائی ارتقاء دادند . آثار و اسنادی از این ستایش بر روی پایه ستونهای مکشوفه شوش و همدان وجود دارد که اردشیر( موسس سلسله ساسانی ) می گوید « ایزدان مهر و آناهیتا مرا یاری کردند » و اضافه می کند « بشود که اهورا مزدا ، آناهیتا و میترا مرا در پناه خود گرفته و از هر کینه و خصومتی حفظ کنند» .
 بنای معبد آناهیتا در بیشاپورنه تنها از نظر معماری بی نظیر و فوق العاده است ، بلکه از لحاظ رعایت دستگاههای تنظیم و تقسیم کننده و کنترل جریان اب نیز نظیر نداشته است و شاید فقط بتوان آن را با معبد ناهید استخر مقایسه کرد.
 برای ایجاد چنین پرستشگاه عظیم محوطه ای به ابعاد 7×23×27 متر مکعب در عمق زمین خاکبرداری شده و شالوده آن بر طبق نقشه و طرح تنظیمی پیش بینی شده به نحوی گذارده شد تا آب رودخانه شاپور که در فاصله 250 متری این مکان قرار دارد انشعابی از آن به درون این بنا جاری گردد.
البته پیش از احداث این معبد در این مکان قنات جریان داشت و معماران و سازندگان ساسانی با توجه به گذر آب بگونه ای معبد را انتخاب و شالوده ریزی کرده اند که از این موقعیت مناسب حد اکثر استفاده را برای گردش آب در آن به عمل آید .  هنور بقایای  این  قنات قدیمی در انتهای دالان غربی قابل رویت است .
این بنای مکعب شکل که از سطح زمینهای اطراف خود در حدود 6 متر پائین تر ساخته شده  از 14 متر ارتفاع آن فقط 8 متر  از سطح طبیعی اطراف نمایان بوده و بقیه سطوح به علت سردابه ای بودن در عمق زمین قرار گرفته . در صحن داخلی آن آبگیر کم عمقی با گنجایش 60 متر مکعب آب ساخته شده و اطراف آن سکوئی بوجود آمده که نیایشگران می توانستند هنگام اجرا ی مراسم مذهبی بر روی آن گرد آیند . این سکو از قطعات سنگهای بزرگ حجاری شده فالبی به ابعاد 47×140 سانتی متر ساخته شده است . در وسط هر یک از ورودیها مجرای آبی در داخل سنگهای زیر کف پوش درگاه حجاری شده است تا از هر سه طرف بنا، در مواقع لزوم ( احتمالا در اعیاد و جشنها و مراسم مذهبی ) آب به درون معبد جاری شود . مجرای خروجی آب چاهیست که 4 متر عمق دارد و برای احداث آن محوطه ای را به طول و عرض 180 سانتی متر  خاکبرداری نموده اند که با 4 قطعه سنگ 90×90 سانتی متر از نوع سنگهای کف پوش معبد پوشیده می شده است به طوریکه هم آهنگی و روپوش چاه با کف آبگیر بطور یکنواخت رعایت می شده و مجرای خروجی آب کاملا از نظر پنهان بوده است . نحوه ورود و خروج آب در این معبد تابع نظم و ترتیبی خاص بوده که حتی المقدور آب معبد پاک و تازه باشد و به همان اندازه که آب از سه طرف وارد می شود از مجرای سه گانه به تد ریج و غیر محسوس به زمین فرو می رود . دقت و رعایت چنین امری برای گردش آب ، اهمیت و احترام خاص مذهبی و توجه به نیای فرشته آب را در آن زمان کاملا نشان می دهد ..  با توصیفی که به عمل آمد معلوم می شود که دراین مکان نوازش و بازی با آب و نیایش آب بیش از هر چیز دیگری مورد توجه بوده است .

 جایگاه نذورات ( ستونهای یادبود)

این ستونها در حاشیه خیابان شرقی-غربی که از مرکز شهر می گذرد و خیابان شمالی و جنوبی را قطع می کند قرار دارد. بر روی این دو ستون کتیبه ای به خط پهلوی اشکانی و ساسانی وجود دارد که در واقع سند تاریخی شهر سازی بیشاپور است که متن آن بدین شرح می باشد : « در فروردین ماه سال 58 از آتش اردشیر (در) سال 40 از آتش شاپور از آتش های شاهی (در) سال 24 این تصویر(پیکره) به بغ مزداپرست شاپور شاهان شاه ایران و انیران که چهره از ایزدان دارد فرزند به بغ مزدا اردشیر شاهان شاه ایران که چهره از ایزدان دارد نوازنده خدایگان پاپک شاه (این) کار اپسای دبیر از شهر حران از خاندان خویش …وبدین روال زمانی به بغ مزدا شاپور شاهان ایران و انیران که چهره از ایزدان دارد (بدین جا آمد) و زمانی که شاهان شاه این پیکر را دید (ایستاده) به اپسای دبیر سیم و بندگان و کنیزان و باغها و دارائی بخشید»  . تندیسی از شاپور اول در میان این دو ستون وجود داشته است که متاسفانه با گذشت زمان ازبین رفته است . ارتفاع این ستونها از کف تا انتها به حدود 9 متر می رسد .



 تالار تشریفات

تالار عظیم تشریفات در جنوب شرقی معبد آناهیتا قرار گرفته است . مساحت آن  781 متر مربع است . شاید بتوان آن را در ردیف اولین و بزرگترین آثار معماری گنبد دار زمان ساسانی محسوب کرد . این تالار مرکب از چهار ایوان متقابل و متقارن است که بر فراز آن گنبدی شلجمی شکل که 25 متر ارتفاع داشته قرار دارد . صحن مرکزی تالار به صورت مربع شکل است . این بنا دارای 64 طاقچه است که با موتیف های مختلف گچ بری نظیر برگ کنگر ’ برگ مو (درخت انگور) و نقوش تزئینی به صورت طرحهای چلیپا شکل که نشان دهنده خلاقیت معماران عصر ساسانی است تزئین یافته و با گچ بریهای زیبا تزئین شده است .


 ایوان موزائیک

این ایوان دارای 25/11 متر طول و 6/10متر پهناست و با طاق هلالی شکل پوشش یافته بود. در کف این ایوان با مزائیک های رنگین که با طرحهای تزئینی منقوش شده مفروش بوده است . این موزائیک ها که از ارزشمند ترین و نفیس ترین آثار بدست آمده از شهر بیشاپور است ’ زینت بخش موزه های لوور پاریس و موزه ایران باستان تهران است . رنگ های به کار رفته در این موزائیک ها و طراحی زیبای آن بسیار چشمگیراست به طوریکه مجموع این موزائیک ها به صورت یک فرش یکپارچه زیبا به نظر می رسید. هنوز آثار کمی از این نوع موزائیک ها به صورت نواری در کناره های دیوار این ایوان وجود دارد .